پیشگوییهای بنزینی
میتوان گفت: حداقل در تجربههای اخیر، بنزین نتوانست به تنهایی اثر تورمی قابلملاحظهای در میانمدت بهجا گذارد. به نظر اینکه رشد قیمت بنزین در چه بستری اقتصادی اتفاق افتد، فاکتور تعیینکنندهای در تعیین اثرات پسین آن خواهد بود.
عیار پیشگوییهای بنزینی
هر گاه صحبت از رشد قیمت بنزین یا به تعبیر درستتر، حذف یارانه انرژی میشود، صداهایی در رسانهها، اهالی کارشناس و به تبع آنها جامعه بلند میشود که دولت به جان مردم افتاده است. اما به واقع، اقتصاد ایران تجربه رشد قیمت بنزین را داشته و نرخ تورم آن نیز سالها توسط مراجع آماری ثبت شده است.
آیا سالهایی که قیمت بنزین اصلاح شده، تورمهای افسارگسیختهای در اقتصاد ایران بهجا ماند؟ مهمتر اینکه میزان اثرگذاری قیمت بنزین بر تورم کل در بازه چند ساله به چه صورت بوده است؟ «دنیایاقتصاد» در این گزارش بهدنبال پاسخ این سوالات رفته است.
تاریخچه اصلاحات قیمتی بنزین
در اقتصاد ایران، نرخ بنزین برای یک دوره چند ساله ثابت میماند. این درحالی است که تورم با شیب تندی تغییر میکند. نتیجه این عملکرد موجب شده بین قیمت بنزین و سایر کالاها تناسبی برقرار نباشد. در حقیقت نرخ بنزین به واسطه قیمتگذاری دستوری از شتاب قیمتی باقی کالاها عقب مانده و همانند وضعیت فعلی، یک لیتر بنزین از یک لیتر آب هم ارزانتر فروخته میشود.
در این گزارش، مهمترین و شدیدترین تغییرات قیمتی بنزین در دهههای ۸۰ و ۹۰، مرور و اثرات آن بر شاخص قیمتها و دخلوخرج خانوارها بررسی و تورم محققشده با تورم برآورد شده از سوی برخی اقتصاددانان مقایسه شده است تا عیار این برآوردها مشخص شود.
سال ۹۴
میزان رشد قیمت: آخرین باری که قیمت بنزین رشد کرد سال ۹۴ بود. در این سال، سهمیه بنزین از بین رفت و تمامی نرخها آزاد شد. پیش از آن قیمت بنزین سهمیهای معادل ۷۰۰ تومان بود که در سال ۹۴، قیمت بنزین تکنرخی معادل هزار تومان بسته شد. در نتیجه در این سال برای بنزین سهمیهای معادل ۴۲ درصد رشد قیمت رخ داد. البته با توجه به اینکه قیمت بنزین آزاد تغییری نکرده بود، به شکل میانگین موزون رشد قیمت بنزین در حدود ۲۵ درصد بود.
میزان اثر بر تورم: تغییرات قیمت بنزین میتواند هم بر شاخص قیمت مصرفکننده بهدلیل افزایش هزینه خانوارها و هم شاخص قیمت تولیدکننده بهدلیل افزایش هزینه تمامشده تولید موثر باشد. دادههای بانک مرکزی نشان میدهد که در این سال، شاخص قیمت مصرفکننده نسبت به سال ۹۳، رشد ۹/ ۱۱ درصدی (با سال پایه ۱۳۹۵) را ثبت کرده است. نکته جالب اینجاست که تورم سال ۹۴، در قیاس با سال ۹۳ عدد کمتری بوده و معادل ۷/ ۳ درصد کاهش یافته است.
در نتیجه در شاخص بهای مصرفکننده، ردی از رشد قیمت بنزین مشاهده نشد. تورم تولیدکننده نیز در این سال نرخ ۹/ ۴ درصدی را ثبت کرد. در مورد شاخص تولیدکننده نیز بیشترین اثر را گروه «کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری» داشته است. هم تورم مصرفکننده و هم تورم تولیدکننده در این سال، رشدی کمتر از سال قبل خود ثبت کردهاند.
تغییرات در دخلوخرج خانوار: دادههای مرکز آمار نشان میدهند که در سال ۹۴، فاصله درآمد از کل هزینههای خانوار معادل یک میلیون و ۶۵۰ هزار تومان بوده که ۲ برابر سال ۹۳ است. در واقع در این سال خانوارها معادل ۹/ ۵ درصد از درآمدهای سالانه خود را توانستند پسانداز کنند؛ درحالیکه در سال قبلش نرخ پسانداز به ۳ درصد هم نمیرسید. از اینرو در دخلوخرج خانوارها تغییر مثبتی رخ داد.
سال ۹۳
میزان رشد قیمت: در سال ۹۳ نیز بحث افزایش قیمت بنزین داغ بود. پیش از سال ۹۳، برای ۴ سال متوالی، نرخ سهمیهای معادل ۴۰۰ تومان و نرخ آزاد معادل ۷۰۰ تومان بود. اما در این سال دولت تصمیم به اصلاح قیمتی گرفت.
هر چند در ابتدای سال برخی دولت را نسبت به تورم بالای این اصلاح قیمتی، هراس میدادند، اما در نهایت نرخ بنزین سهمیهای و آزاد، توامان افزایش یافت. در سال ۹۳ نرخ بنزین سهمیهای به ۷۰۰ تومان و نرخ بنزین آزاد به هزار تومان رسید؛ یعنی یک تغییر ۷۵ درصدی و ۴۲ درصدی.
میزان اثر بر تورم: بانک مرکزی تورم مصرفکننده در سال ۹۳ را ۶/ ۱۵ درصد اعلام کرد. در این سال نیز همانند سال ۹۴، نرخ تورم روند کاهشی را نسبت به سال قبلش ثبت کرد. یعنی رشد قیمت بنزین نتوانست در این سال مانع کاهش تورم شود. بانک مرکزی در تحلیل تغییرات تورم در این سال آورده است: «تثبیت نرخ ارز، کنترل نقدینگی و تعدیل انتظارات تورمی در سال ۱۳۹۳ موجب شد تا روند نزولی این نرخ ادامه یافته و از ۵/ ۳۲ درصد در فروردینماه به ۶/ ۱۵ درصد در پایان سال برسد.»
بیشترین اثر رشد بنزین بهنظر در «گروه برق، گاز و سایر سوختها» تخلیه شد که تورم یک درصدی سال ۹۲ به ۴/ ۲۱ درصد در سال ۹۳ رسید. اما در عمل این رشد در تورم کل اثر خاصی بهجا نگذاشت. این در مورد شاخص تولیدکننده نیز صدق میکند.
تغییرات در دخلوخرج خانوار: در سال ۹۲، شکاف دخلوخرج خانوارها منفی بود. یعنی میزان هزینههای خانوار از درآمدشان در سطح بالاتری قرار داشت. درحالیکه دادههای مرکز آمار نشان میدهند که این شکاف در سال ۹۳ مثبت شد و درآمد خانوارها از هزینههایشان پیشی گرفت. در این سال خانوارها توانستند در حدود ۶۴۵ هزار تومان در طول سال پسانداز کنند که معادل ۷/ ۲ درصد از درآمدشان بود. با این اوصاف، رشد بیش از ۷۰ درصدی قیمت بنزین سهمیهای، عاملی برای تضعیف وضعیت رفاهی خانوارها نشد.
سال ۸۹
میزان رشد قیمت: سال ۸۹ از نظر رشد قیمت بنزین سال ویژهای به حساب میآید. در آذر این سال مرحله دوم سهمیهبندی بنزین اجرا شد و نرخهای سهمیه و آزاد بنزین مشمول تغییر قابلتوجهی شد. بنزین سهمیهای که پیش از آن ۱۰۰ تومان بود با ۳۰۰ درصد افزایش به ۴۰۰ تومان رسید.
بنزین آزاد نیز از ۴۰۰ به ۷۰۰ تومان صعود کرد. نرخ رشد قیمت بنزین سهمیهای در این سال، بیشترین رشدی است که قیمت بنزین در طول ۴ دهه گذشته متحمل شده است.
میزان اثر بر تورم: مرکز پژوهشهای مجلس در سال ۸۷ طی گزارشی پیشبینی کرده بود که رشد قیمت بنزین از ۱۰۰ به ۷۰۰ تومان میتواند به تنهایی موجب رشد ۲۸ درصدی تورم شود. در سال ۸۹، طبق گزارش بانک مرکزی تورم مصرفکننده به ۴/ ۱۲ درصد رسید.
از ۳۵۹ قلم کالا و خدمت مشمول شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در سال ۹۰، «ارزش اجاری مسکن شخصی» از بالاترین سهم در رشد شاخص کل به میزان ۳/ ۱۰ درصد برخوردار بود. پس از آن شاخص بهای «بنزین» با ۸/ ۵ درصد سهم از رشد شاخص کل، دومین نقش را داشت. در مورد شاخص بهای تولیدکننده نیز رشد بخش «صنعت» بیشترین نقش را داشت. تورم تولیدکننده صنعت که در سال ۸۹ معادل ۲۲ درصد بود در سال ۹۰ به ۳/ ۵۴ درصد رسید که بیش از هر چیز متاثر از جهش نرخ ارز در آن سال بود.
اثر بر دخلوخرج خانوار: در سالهای ۸۹ و ۹۰، شکاف هزینه و درآمد خانوارها منفی بود. در سال ۸۹، در کل سال هزینه خانوارها از درآمد آنها ۷۵۲ هزار تومان پیشی گرفته بود که معادل ۷ درصد کل درآمدهایشان میشد. در سال ۹۰ نیز تراز منفی بودجه خانوار حفظ، اما از شدتش کاسته شد.
به گونهای که سهم مذکور از یک درصد در سال ۸۸ به ۷/ ۴ درصد در سال ۹۰ رسید. البته در این سال، با توجه به توزیع یارانهها، سهم دهکهای پایین از کل درآمدها افزایش یافت، اما از سهم درآمدی دهکهای ششم تا نهم کاسته شد درحالیکه سهم دهک دهم از درآمد با افزایش همراه بود. در حقیقت توزیع یارانهها و نحوه اجرای طرح هدفمندی، موجب توزیع درآمد از گروههای متوسط به سمت گروههای پایین درآمدی شد و از سهم دهک ثروتمند جامعه کاسته نشد.
سال ۸۶
میزان رشد قیمت: اولین مرحله سهمیهبندی سوخت در سال ۱۳۸۶ اتفاق افتاد. در این سال قیمت بنزین سهمیهای از ۸۰ تومان به ۱۰۰ تومان رسید و نرخ آزاد نیز به ۴۰۰ تومان جهش کرد. در این سال میزان مصرف بنزین سهمیهای با نرخ ۱۰۰ تومان، ۳۲ برابر بنزین با نرخ ۴۰۰ تومان بود (براساس دادههای شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی ایران).
میزان اثر بر تورم: در سال ۸۶، تورم نسبت به سال ۸۵ افزایشی بود، یعنی نرخ تورم در این سال به ۴/ ۱۸ درصد رسید که نسبت به سال قبلش، ۵/ ۶ درصد بیشتر بود.
در این سال، گروه «حملونقل، انبارداری و ارتباطات» بهعنوان گروهی که بیشترین اثر را از رشد قیمت سوخت میپذیرد، تورم ۱/ ۱۱ درصدی را ثبت کرد که نسبت به سال ۸۵ (پیش از سهمیهبندی سوخت) تنها رشد ۲ درصدی داشته است.
تغییرات در دخلوخرج خانوار: طبق دادههای مرکز آمار، شکاف دخلوخرج خانوار در سالهای ۸۶ و ۸۷ منفی بود. البته منفی بودن شکاف درآمد و هزینه، از سالهای قبل از اجرایی شدن سهمیهبندی مصرف سوخت حاکم بوده است. در سال ۸۴، درآمد خانوارها باید ۱۰ درصد بیشتر میبود تا به سرجمع هزینهها میرسید. درحالیکه در سالهایی ۸۶ و ۸۷، شکاف نسبی دخلوخرج به ارقام کمتر از ۷ درصد رسیده بود. از اینرو خط و ربط دقیقی بین قیمت بنزین و دخلوخرج خانوار در آن سالها کشیده نشد.
انگاره تورمی بودن
هرگاه در اقتصاد ایران، اصلاح قیمت سوخت یا هدفمندی یارانه انرژی مطرح بوده، برخی دغدغههایی درخصوص انتظارات تورمی داشتند. در این گزارش، دورههای اخیری که بنزین افزایش قیمت را تجربه کرده، مورد بررسی قرار گرفته است، رشدهای قیمتی که تا ۳۰۰ درصد نیز رخ داده بود.
سقف افزایش تورم در این سالها، از ۹ درصد فراتر نرفت. درحالیکه کمترین برآوردها از اثرات تورمی بنزین، در سال اول اجرا ۱۵ درصد بود. با این اوصاف، تشخیص اثر تورمی بنزین، نیاز به تامل و بررسی بیشتری دارد. در میانه دهه ۸۰ که فاز اول سهمیهبندی سوخت انجام شد، نرخ تورم در سالهای بعد اجرا افزایشی شد. اما بانک مرکزی در تحلیلش به رشد قیمت بنزین اشارهای نکرده بود، کمااینکه دو سال پس از اجرا، یعنی در سال ۸۸، تورم به سطحی کمتر از سال ۸۵ رسید.
در تجربه بعدی نیز که در ابتدای دهه ۹۰ تجربه شده بود، تورم در سالهای ابتدایی اجرا افزایش یافت، اما سه سال پس از اجرا، تورم به سطح قبلی بازگشت. با توجه به اینکه در این سالها، تحریم و جهش نرخ ارز نیز مهمترین عوامل موثر بر تورم بودهاند، سرنخ تورمی بهجای دیگری میرسید، یعنی هنگامی که ناترازیها در اقتصاد کلان رشد میکند و پیشروی نقدینگی سرعت میگیرد، قیمت بنزین در کلیت تورم نمیتواند بازیگر مهمی باشد، چراکه سوخت تورم از پیش مهیا بوده است.