کتاب کمک درسی نیاز دانش آموزان یا معلمان ؟
موضوع توصیه و استفاده از کتاب های کمک درسی در مقاطع مختلف مدارس، به اندازه ای به افراط گراییده که حساسیت های مختلف را برانگیخته است، اما آیا واقعا استفاده از این مواد آموزشی نیاز است یا دانش آموز بدون آنها نیز می تواند در آزمون های مدرسه موفق باشد؟
به گزارش ایرنا، بر اساس آمار خانه کتاب مجموع کتاب های منتشرشده در شهریور 97 شامل کتاب های چاپ اول و تجدید چاپ شامل شش هزار و 665 عنوان و سه هزار 918 عنوان چاپ اول و دو هزار و 747 عنوان تجدید چاپ است.
بر همین اساس از مجموع نزدیک به 6 هزار و 665 عنوان، هزار و 584 عنوان یعنی نزدیک به 30 درصد این کتاب ها در رده بندی کمک درسی قرار می گیرند که آمار قابل توجهی به ویژه با توجه به وضعیت بازار کاغذ و نشر به شمار می آید و بعد از کتاب های کمک درسی کتاب های ادبیات با یکهزار و 82 عنوان قرار دارد که با توجه به گستردگی و اقبال عمومی نسبت به آن چندان نیست.
با وجود این آمار و تقاضایی که برای این کتاب ها وجود دارد و عملا عرضه آنها را به تجارتی پرسود برای ناشران تبدیل کرده است، مسئولان وزارت آموزش و پرورش دست کم در دولت دوازدهم بارها با توسل به این کتاب ها در مدارس به ویژه دوره دبستان مخالفت و بر مهارت آموزی تاکید کرده اند.
برای نمونه وزیر آموزش و پرورش مهر 96 و اندکی پس از انتصاب به وزارت، با بیان اینکه هنوز اهداف دوره های تحصیلی که می تواند ارتباط طولی بین پایه ها و برنامه های درسی ایجاد کند، به اجرا در نیامده، گفت: در حوزه برنامه درسی با نارسایی هایی روبرو هستیم؛ از جمله رقبایی (کتاب های کمک آموزشی) که طعنه به کتاب های درسی می زنند و در برخی مواقع اهداف برنامه های درسی های ما را تهدید می کنند.
سیدمحمد بطحایی افزود: کتاب های کمک آموزشی که وجود دارد و داخل کیف و کلاس می آیند به عنوان رقیب برنامه درسی می دانم. در این رابطه باید آسیب شناسی به صورت مجددانه صورت گیرد و ریشه هایی که باعث این مشکل شده را پیدا کنیم.
وی ضمن تاکید بر اینکه در مواجه با رقبایی که برنامه درسی را مورد تهدید قرار داده، موفق نبودیم، تصریح کرد: معلم بچه ها را حتی در کلاس اول به کتاب های کمک اموزشی ارجاع می دهد و این نقیصه است که نباید از آن چشم پوشی کرد.
این تنها بخشی از سخنانی است که مسئولان وزارت آموزش و پرورش از شخص وزیر تا معاون آموزش ابتدایی و
دیگر مسئولان این وزارتخانه بیان و در آن بر حذف کتاب های کمک درسی، تکیه بر کلاس و مدرسه محوری و مهارت آموزی تاکید کرده اند.
هر چند یک سال زمان کافی برای بررسی میزان موفقیت این سیاست ها نیست، این روندی است که از مدت ها قبل آغاز شده و همچنان چشم اندازی مبنی بر کاهش توجه دانش آموزان و اولیای مدرسه و خانواده به چشم نمی رسد.
خبرگزاری ایرنا برای پی بردن به دلایل اقبال به این کتاب ها در گزارش هایی با ذی نفعان مختلف یعنی دانش آموزان، آموزگاران و مولفان کتاب های درسی و غیردرسی همچنین کارشناسان حوزه تعلیم و تربیت گفت وگو کرده است.
یک مولف کتاب های کمک درسی و کارشناس تعلیم و تربیت در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه آموزش ایرنا در پاسخ به این سؤال که چرا دانش‌آموزان در پایه‌های مختلف به کتابهای کمک‌آموزشی نیاز دارند، گفت: کتابهای درسی در بعضی موارد، جوابگوی پرسش‌ها و نیازهای آموزشی دانش‌آموزان نیست.
«برای نمونه، کتابهای علوم در مقطع دبستان، فعالیت‌محور شده است و کمتر در کتاب، به سوالات دانش‌آموز پاسخ داده میشود. در مواردی معلمان نیز قادر به حل مشکلات آنها نیستند. همچنین با توجه به اینکه فرهنگ آموزشی ما مبتنی بر ارزشیابی و امتحان است، کتابهای درسی، محتوای کافی برای پاسخ به این نیاز مدارس و دانش‌آموزان را ندارد.»
به گفته قادری نگرش آموزگاران و خانواده‌ها مبنی بر ضرورت حل تمرین‌های بیشتر و وجود درسنامه در کتابهای کمک‌آموزشی، از دیگر دلایل استفاده از این کتاب‌هاست.
وی ادامه داد: دانش آموزان باید برای درک بهتر برخی مفاهیم کتاب درسی، این مفاهیم را در آزمایشگاه‌ها به صورت عملی تجربه کنند، ولی بسیاری مدارس به ساده‌ترین آزمایشگاه‌ها هم مجهز نیستند یا امکانات کافی در حد موضوعات مطرح‌شده در کتابهای درسی را ندارند. همچنین حجم سنگین بعضی کتابهای درسی و متناسب نبودن ساعات آموزش با میزان مطالب کتاب، آموزگاران را به این سمت سوق می‌دهد که دانش‌آموزان را به خرید کتابهای کمک‌آموزشی تشویق کنند.
***وجود کلی گویی و ابهام در کتاب های درسی
نویسنده کتاب «ماجراهای خواندنی»، با اشاره به وجود کلی‌گویی‌ها و ابهامات در برخی از کتابهای درسی، اظهار داشت: کتابهای کمک‌آموزشی استاندارد و مورد تأیید آموزش و پرورش، با محتوای مناسب، به دانش‌آموز در درک مفهوم کمک می‌کند. اما مشکل از جایی شروع میشود که کتابهای غیراستاندارد، به صورت اجباری به مدارس راه می‌یابند و برخلاف سیاست‌های وزارت آموزش و پرورش، در برنامه درسی دانش‌آموزان قرار می‌گیرند.
وی در ادامه، دیگر دلیل نیاز به کتابهای کمک‌آموزشی را در ناتوانی علمی و بی‌انگیزگی آموزگاران دانست و افزود: در بعضی مدارس دولتی، آموزگار فرصت یا حتی انگیزه کافی را برای آموزش دروس - آن هم به شیوه‌های مؤثر- ندارد. این مساله در پایه‌های بالاتر، مانند پایه ششم بیشتر مشاهده میشود؛ زیرا با اینکه زمان زیادی از استقرار این نظام جدید آموزشی نمی‌گذرد، کتاب‌ها چند بار بازنگری و اصلاح شده و آموزگاران هم یا به تدریج برای تدریس این کتاب‌ها آموزش دیدند یا اصلاً فرصتی برای فراگیری محتوای جدید کتاب‌ها نداشتند. بنابراین توانایی لازم برای تدریس به دانش‌آموزان و حل مشکلات آنها را کسب نکردند.
***سطوح مختلف توانایی دانش آموزان
قادری با تأکید بر تفاوت‌های علمی دانش‌آموزان در یک کلاس گفت: گاه این نیاز احساس میشود که بعضی دانش‌آموزان ضعیف‌تر، با استفاده از کتابهای کمک‌آموزشی، به سطح دیگر دانش‌آموزان برسند. اما وجود معلمان کارآزموده و دلسوز، تا حدود زیادی دانش‌آموزان را از خرید کتابهای کمک‌آموزشی گوناگون بی‌نیاز می‌کند.»
وی ادامه داد: امروزه کتاب‌هایی همانند آنچه روزگاری از آن با عنوان حل‌المسائل یاد می‌شد، در بازار وجود دارد. البته آموزگاران معمولاً خرید این کتاب‌ها را به دانش‌آموزان و والدین توصیه نمی‌کنند؛ ولی در مواردی والدین برای اینکه فرزندانشان بتوانند به پرسش‌های کتاب درسی پاسخ دهند، این کتاب‌ها را تهیه می‌کنند.
نویسنده کتاب «به نام خدا خواندن آغاز شد» افزود: بعضی آموزگاران، مؤلف همین کتاب‌ها هستند و بدین ترتیب مدیر و معاون آموزشی مدرسه را متقاعد می‌کنند که همان کتاب را برای دانش‌آموزان بخرند یا به والدین توصیه کنند. همچنین تبلیغات رسانه‌ای با تأکید بر اینکه کتابهای ما موجب موفقیت فرزندانتان خواهد شد، والدین را به خرید بیشتر کتابهای کمک‌آموزشی تشویق می‌کند.
***درآمد مدارس از خرید کتابهای کمک آموزشی
قادری همچنین به درآمد مدارس از خرید این کتاب‌ها اشاره کرد و گفت: ناشران معمولاً کتاب‌ها را با تخفیف به مدیران مدارس می‌فروشند؛ ولی مدیران کتاب‌ها را با همان قیمت پشت جلد دراختیار دانش‌آموزان می‌گذارند، که این نیز منبع درآمدی برای مدارس است و گفته میشود که برای هزینه‌های مدرسه به مصرف می‌رسد. اینجاست که گاهی حتی کتابهای غیراستاندارد و بی‌کیفیت هم به بعضی مدارس راه پیدا می‌کنند؛ چون تخفیف‌های چشمگیر و امتیازات ویژه‌ای دارند.
***کتابهای جشنواره‌ای و کتابهای مدرسه‌پسند
وی در پاسخ به این سؤال که آیا کتابهای کمک‌آموزشی ارزیابی میشود، گفت: دفتر انتشارات و تکنولوژی آموزشی، پس از بررسی و ارزیابی کتابهای کمک‌آموزشی، فهرست کتابهای مناسب و تأیید شده را در قالب کتابنامه رشد چاپ کرده، دراختیار مدارس قرار می‌دهد. اما بر اساس ضوابط، مدیران مدارس نباید خانواده‌ها را مجبور به خرید این کتاب‌ها بکنند.
قادری افزود: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی برای بهبود بخشیدن به کیفیت کتابهای آموزشی، با استفاده از دیدگاه‌های کارشناسان آموزش و پرورش و بر اساس نیاز‌ها و استانداردهای هر حوزه درسی و بر مبنای راهنمای برنامه درسی، کتابهای مناسب را شناسایی می‌کند. در مراحل بعد، برخی از این کتاب‌ها به جشنواره کتابهای آموزشی رشد راه می‌یابند و حتی در فهرست کتابهای مناسب (مندرج در انتهای کتاب درسی) نیز قرار می‌گیرند.
وی تأکید کرد: با وجود این که کتاب‌هایی که با طرح سؤال‌های پرتکرار به حافظه‌محوری رو می‌آورند، توسط دبیرخانه سامان‌دهی منابع و مواد آموزشی تأیید نمی شوند، گاه مدیران مدارس و اولیای دانش‌آموزان این کتاب‌ها را بیشتر می‌پسندند.
قادری ادامه داد: همین امر و اختلاف در سیاست‌های رسمی آموزش و پرورش با سلیقه مدیران و اولیا و نیاز دانش‌آموزان گاه باعث میشود که بعضی ناشران کتابهای کمک‌آموزشی، به سمت تهیه دو نوع کتاب بروند؛ از یک طرف کتاب‌هایی همسو با سیاست‌های دفتر انتشارات و تکنولوژی آموزشی و مناسب برای راه‌یابی به جشنواره رشد، و از طرف دیگر، کتابهای مورد نظر مدیران و معلمان مدارس.
***دانش آموزان گاه حتی نیمی از اطلاعاتی را که باید، نمی توانند فرا بگیرند
وی در پاسخ به این سؤال که آیا همه مدارس فقط کتابهای مورد تأیید دفتر انتشارات و تکنولوژی آموزشی را تهیه می‌کنند، گفت: گاه بعضی مدیران کتاب‌هایی خارج از این فهرست را هم به دانش‌آموزان توصیه می‌کنند؛ ولی بسیاری مدیران در خرید دقت دارند و از ناشران، کتاب‌هایی را می‌خواهند که تأییدیه دفتر مذکور را داشته باشد.
قادری، که یکی از نویسندگان مجموعه تقدیر شده «مهارت‌های زندگی برای دانش‌آموزان دبستان» در سیزدهمین جشنواره کتاب رشد است، در پاسخ به این سؤال که اگر دانش‌آموزی با سطح متوسط در یک مدرسه دولتی از هیچ کتاب کمک‌آموزشی استفاده نکند، آیا در آزمون‌های مدارس با مشکل روبرو میشود، گفت: با وجود مشکلاتی که برشمردم، حتی با وجود استفاده از کتابهای کمک‌آموزشی هم احتمالاً چنین خواهد شد. مسأله این است که فرزندان ما با حجم زیادی از اطلاعات مواجه هستند که اغلب نمی‌توانند حتی نیمی از آن را به خوبی فراگیرند و این مشکل در مقاطع بعدی تحصیلی آنها نیز جلوه خواهد کرد. بنابراین برای حل مشکل، به کتابهای کمک‌آموزشی و کلاس‌های خصوصی متوسل می‌شوند؛ گرچه از این راه نیز معمولاً به موفقیت چندانی دست نمی‌یابند.
